De hoofd-kniehouding paschimottanasana en haar mogelijke heilzame werkingen

Artikel van Heinz Grill:

Het lichaam als spiegelbeeld van de kosmos

De algemene vertaling van paschimottanasana in “houding van hoofd en knie” is helaas heel onnauwkeurig want de oorspronkelijke naam betekent strikt genomen “intensieve strekking van de rug”. Pascima betekent letterlijk vertaald westen en uttana beschrijft de intensiteit van een strekking. Het menselijk lichaam werd in de yoga vroeger in een algehele kosmologische beschouwing ervaren en dus benoemde men de rug als het westelijke deel van het volledige lichaam. Doordat de rug intensief uitgestrekt wordt, brengt men het hoofd over de knie heen en daarom beoogt men een andere, veel verder uitgestrekte vorming, dan dat ze tot stand zou komen wanneer de beoefenaar enkel het hoofd naar de knieën toe naar beneden drukt.

Om de heilzame werking goed tot zijn recht te laten komen zou de beoefenaar in geen geval te vroeg naar een met het hoofd naar beneden gedrongen positie toe mogen werken, veeleer moet hij, om zijn wervelkolom en de tussenwervelschijven te ontzien, zich goed en kundig in de lengtestrekking begeven. Brengt hij, zonder deze uitstrekkende dynamiek, het hoofd te vroeg naar beneden en rondt hij onder belasting meer dan gewoonlijk zijn middenrug, predestineert hij uitzakkingen van de tussenwervelschijven (hernia) in de lenden. De uitstrekking die zo veel mogelijk vanuit het midden van de rug moet gebeuren, is daarom voor deze houding en voor haar heilzame werking belangrijk.

De uitvoering van de hoofdknie-houding

Voor de uitvoering van de paschimottanasana lijkt het gunstig, wanneer men van in het begin de borstkas, in het bijzonder de ribbogen, naar boven toe verheft. Dit optillen van de borstkas, dat zoveel mogelijk vanuit het midden van de wervelkolom gebeurt, zou tijdens het in de houding naar voor gaan, meerdere keren moeten gebeuren. Daardoor wordt de borstkas over de kniegewrichten heen gebracht en de rug ervaart een volledige lengtestrekking. Pas nadat deze strekking voldoende gebeurd is, strekt de beoefenaar zich met de handen over de voeten heen en laat hij tenslotte het hoofd meer in de richting van de scheenbenen zakken. Wanneer deze uitstrekking slechts gedeeltelijk lukt, dan zou het hoofd opgetild moeten blijven en de borstkas in een actieve, nog naar voor strevende dynamiek blijven. De armen glijden dan enkel naar voor en naar boven in de lengte.
Opdat een zeer goede heilwerking verkregen zou kunnen worden, moet de beoefenaar de wervelkolom ongeveer ter hoogte van de negende en tiende borstwervel leren waarnemen. Hier, in dit midden, zou de beginnende dynamische groeibeweging tot een gedijen moeten komen, terwijl de nek en de schouders min of meer ontspannen blijven. De beoefenaar trekt vanuit dit centrum de wervelkolom echt in de lengte naar voor. Hij centreert zich, doordat hij het bovenlichaam ontspannen laat en leert het midden intensief in te zetten.

De heilzame werking voor de stofwisseling

De groeibeweging in paschimottanasana gebeurt centraal uit dit midden van de wervelkolom, straalt centrifugaal uit en werkt daarom ontlastend op de periferie. De heilzame werkingen, die uit deze kundige en gecentreerde inspanning vanuit het midden van de wervelkolom gebeuren, hebben een verbazingwekkende betekenis. Iedere inspanning, die zeer gecentreerd, met gelijktijdig los gehouden nek- en schoudergedeelte gebeurt, werkt dynamiserend op het stofwisselingsgebied. In het gebied van de maag, de pancreas en de gal vinden met de voeding en de vorming van enzymen zeer actieve omzettingsprocessen plaats. Dit hoger gelegen verteringsgebied is in die mate verschillend van het onderste, dat in het centrum van de dunne darm rust, door het feit dat hierin vooral de katabole processen overwegen, terwijl in de dunne darm de anabole processen domineren.¹⁾De anabole processen zijn de opbouwende processen, terwijl de katabole de afbrekende processen beschrijven. De anabole processen zijn de opbouwende processen, terwijl de katabole de afbrekende processen beschrijven. Wanneer het voedsel niet volledig afgebroken wordt door de werking van het zoutzuur van de maag, het pepsinogeen in de curve van de maag, en de sappen van de pancreas, die in het duodenum uitmonden, dan blijven niet afgebroken resten met toxine-werking voorhanden. Slakvorming en belasting van het leverorgaan vormen een gevolg van deze gebrekkige, voor de stofwisseling zo noodzakelijke, katabole processen.

Voor het verwerken van de voedingsstroom heeft de mens een zekere krachtinzet nodig. In geval van vermoeidheid en sterke uitputting of bij onrustige omstandigheden zou men niet mogen neigen tot de compenserende eetreactie, want men zal vaststellen dat men het eten zeer slecht verteert. Het zijn echter in mindere mate de opbouwende stofwisselingsprocessen, die bij uitputting en onrust verstoord worden, maar zelfs veeleer de afbrekende processen. Wanneer men in het algemeen zegt, dat de hoofd-kniehouding versterkend op de vertering werkt, dan is dat zo omdat de katabole processen, door de intensieve en gecentreerd aangezette dynamische beweging gestimuleerd worden.

Gecentreerde inspanning bij een gelijktijdige open bewustheid

Wanneer men het beeld van deze gecentreerde en goed gelukte inspanning in pascimottanasana bekijkt, dan krijgt men de indruk, dat de beoefenaar wilsmatig zeer actief werkt en gelijktijdig toch als het ware lichamelijk terugwijkt. Hij voelt zich gecentreerd en gelijktijdig open naar buiten toe. De belangrijkste heilzame werking van deze houding ligt in het stimuleren van de reeds vermelde gezonde katabole processen, die in het verder verloop ook in het verteringssysteem onderaan een harmonie teweeg brengt. Naast deze werking ontvangt het vegetatieve zenuwstelsel een natuurlijke stimulerende werking, zowel in de grensstreng van de rug van de sympathische zenuwen, alsook van het gehele complex, die de nervus vagus omvat.²⁾De nervus vagus is de grootste zenuw van het parasympatisch zenuwstelsel. Hij is betrokken bij de regulatie van bijna alle innerlijke organen. Deze praktijk met een duidelijke inzet en bewustheid bevordert tevens door de indeling in de zin van spanning in het midden en ontspanning van de nek-en schoudergordel een psychisch evenwicht met enerzijds natuurlijke rust en anderzijds zintuiglijkvreugdige wakkerheid. De praktische inzet wekt een vertrouwen op in de persoonlijke krachten.

Bijkomende heilzame werkingen

Een andere positieve kwaliteit, die door de centrering van de wervelkolom in het manipura-cakra³⁾Het manipura-cakra is het derde van de zeven energiecentra, die de yogaleer kent. Het bevindt zich ter hoogte van de maag. door het uitstrekken in de lengte naar voor gebeurt, is de werking op de stofwisseling van de hersenen. En dit vooral op de afscheiding van serotonine⁴⁾Serotonine is een weefselhormoon en een neurotransmitter. Het komt o.a. voor in het centraal zenuwstelsel, darmzenuwstelsel, hart- en bloedsomloopsysteem en het bloed. De naam van dit biogeen amine is af te leiden van zijn werking op de bloeddruk: Seretonine is een component van het bloedserum, dat de tonus van de bloedvaten regelt. Het werkt bovendien op de maagdarm-activiteit en de overdracht van signalen/prikkels in het centraal zenuwstelsel. , alsook van dopamine⁵⁾Dopamine is een belangrijk, overwegend opwekkende neurotransmitter van het centraal zenuwstelsel. Het wordt gevormd in de postganglionaire sympathische zenuwuiteinden en in het bijniermerg als voorstadium van noradrenaline. In de volksmond geldt het als het gelukshormoon. De werkelijke betekenis van dopamine wordt weliswaar hoofdzakelijk in het gebied van het verhogen van de aandriften en motivaties vermoed., die opwekkend op de stemming werken en uiteindelijk een versterking in het gehele zenuwstelsel teweegbrengen.
De warmte-stimulerende activering van de bovenste stofwisselingsorganen bevordert de gehele bloedverdeling en bloedverzorging van de wervelkolom, zodat een snel regeneratief ingrijpen gebeurt na het uitteren van krachten door bijvoorbeeld lang recht te staan of te zitten. De wervelkolom verkrijgt via het manipura cakra haar spankracht zeer vlug terug. In principe houdt de lengtestrekking van de wervelkolom het gehele omgevende steunweefsel, dat de tussenwervelschijven in het steunapparaat stabiliseert, gezond en verhindert daardoor degeneratieve processen. In plaats dat de tussenwervelschijven door een dwangmatig naar beneden drukken van de wervelkolom belast worden naar achter en zijdelings, verkrijgen ze door de lengtestrekking een ruimtewinst en ontwikkelen daardoor hun elastisch makende functie.