Hoe kan het individu depressies tegengaan?

Artikel van Heinz Grill , 28 februari 2023

Een kort profaan overzicht over de oorzaken van depressies

Bij de oudere medische diagnoses maakte men onderscheid tussen een endogene en een reactieve depressie. De eerste vorm vindt sterk zijn oorsprong in een genetische aanleg en omvat lange levensperiodes, terwijl de tweede meestal door ontredderende invloeden van de omgeving uitgelokt wordt of door noodlottige, belastende werkingen ontstaat. Daarentegen maakt de geneeskunde tegenwoordig vaak enkel nog onderscheid naargelang de ernst van de depressies en haar bijkomende complicaties.

In het algemeen ervaart diegene, die zich in een depressie bevindt, zijn leven bezwaard, door belastende schaduwen omhuld, vreugdeloos, krachteloos en zonder perspectief. In de regel bewerken invloeden van buitenaf, zoals beledigingen, waaraan het individu overgeleverd wordt, het sterk toenemen van een werkelijke schaduw en een daaruit voortkomende moedeloosheid met betrekking tot de levensdoelen. Verlies van dierbare naasten, belemmeringen door voortdurende, ongewenste belastingen, nederlagen voor het gerecht, scheidingen in relaties en ook zo menig lichamelijke vermindering van de levenskrachten of de mogelijkheden, lokken niet zelden perioden van depressie uit. De materialistisch georiënteerde tijd, die de mens, maar moeilijk een perspectief geeft, in de zin van de ontwikkeling van goede levensidealen, kan vele psychische belemmeringen en depressieve stemmingen van allerlei aard veroorzaken. Daarom lijden zeer veel jonge mensen reeds onder angsten voor het leven en voelen ze zich tegenover de toekomstige belastingen niet meer opgewassen.¹⁾ Een studie, die de invloed van de eerste lockdown in de lente van 2020 op de ontwikkeling van depressieve symptomen bij jonge mensen onderzocht, kwam tot de volgende resultaten. Vóór de lockdown, in 2018/ 2019 hadden 10,4 % van de jongeren klinisch relevante depressieve symptomen. In de lente van 2020 steeg dit deel naar 25,3 %; dit betekent dat een op de vier jongeren tussen 16 en 19 jaar bijgevolg klinisch relevante symptomen van een depressie vertoonde. ( Nauman, von den Driesch, Schumann, Thönissen; Ansteig depressiver Symptome bei Jugendlichen und jungen Erwachsenen während des ersten Lockdowns in Deutschland, Bundesgesundheitsbl. 2021, 64:1533-1540)

In principe zijn er tweeërlei werkingen in een depressie voorhanden. Enerzijds moeten daadwerkelijk belastingen van de kant van de maatschappij, de omgeving of van specifieke gebeurtenissen optreden en anderzijds moet er een affiniteit zijn, die het individu tot een bepaalde depressieve, zoals men zo gemakkelijk zegt, “zwaarmoedige” stemming leidt. Enkel wanneer de mens een gebeurtenis ontzegd wordt, die voor hem echter in de ziel voor zijn doeloriëntering belangrijk is, kan het gemoed depressief reageren.²⁾ Zulke gebeurtenissen kunnen van allerlei aard en individueel zijn. Ze hebben bijvoorbeeld betrekking op een intact relatieleven, een natuurlijke empathie, een zin voor gerechtigheid en waarheid of op een erkenning in het wetenschappelijke discours. Precies echter wanneer deze gebeurtenissen al te zeer van anderen of algemeen van de wereld verwacht of geëist worden, worden ontgoochelingen en daaruit resulterende depressieve elementen als voorgeprogrammeerd. Om deze reden ontwikkelen bijvoorbeeld personen, die zeer gelijkmoedig tegenover de tijdsomstandigheden staan en zelfs uit sommige gebeurtenissen, zoals aardbevingen en noodlottige crisissen in de mensheid winst halen, geen depressie terwijl andere personen zorgen gemakkelijker delen en de perspectiefloosheid van vele mensen terzelfdertijd in hun eigen innerlijk voelen meebeleven.³⁾ Een uitvoerige beschrijving van de depressie bevindt zich in het boek, „3. Das Wesensgeheimnis der Seele“, Stephan Wunderlich Verlag 2016, S. 297 ff. Zowel therapeutische benaderingen alsook een organische benadering van de lever worden nauwkeurig toegelicht.

Zestien punten voor een bewust tegengaan van depressieve stemmingen.

1. Men neemt zich principieel voor dat men werkzaamheden, die men wil afhandelen, daadwerkelijk tot een verstandig einde uitvoert. Iedere onderbroken of zelfs afgebroken activiteit, die tot een voorgenomen doel leidt, verzwakt het innerlijk zelfvertrouwen en laat de psyche al vlug niet meer tot haar gezonde oprichtingskracht komen. Meestal volgen fasen van vermoeidheid en uitputting.

Wanneer activiteiten, die noodzakelijk zouden zijn, door gebrek aan zelfvertrouwen of aan kracht, volledig nagelaten worden, verzwakken de levenskrachten verder en het individu bindt zich onbewust aan zijn lichaam. In figuurlijke zin zou men kunnen zeggen dat hij in de traagheid van de lever valt en zich in de zwaarte van zijn eigen lichaam en leven gevangen voelt. De lever, die een vreugdig levensverlangen zou hebben, leidt hem met fijne stemmingen tot verdere traagheid.⁴⁾ 4. De samenhang van de lever met de ziekte van de depressie wordt door de geesteswetenschappelijke onderzoekers beschreven zoals bijvoorbeeld door Rudolf Steiner (GA 312, S. 377 f.). In het boek des “Das Wesensgeheimnis der Seele” van de auteur van dit artikel, wordt deze samenhang en de mogelijke benadering voor therapie zeer uitvoerig beschreven. Een belangrijk punt hierbij is het stimuleren van een opbouwend en geconcentreerd denken, dat met zijn vormende kracht het leven op een concrete manier in een grotere vormgeving kan brengen.

Daarom zou men, niettegenstaande een gebrekkig zelfvertrouwen, in ieder geval tot activiteiten moeten beslissen en deze tot een verstandige afwerking van het doel leiden

2. Het is gunstig wanneer iedere dag met bewuste voornemens gepland wordt zodat in geen geval een passief afwachten, wat de dag brengt, welke voor- of nadelen te verwachten zijn, de beslissingen stuurt. Zelfstandige voornemens, die volgehouden worden, geven de psyche een houvast en laten haar niet zo gemakkelijk in de diepte van de loerende schaduwen van het meestal toch al uitgeputte lichaam zinken.

Het is gunstig wanneer een bewust dagconcept met een korte schriftelijke uitwerking gebeurt. De morgen, de voormiddag, de namiddag en de avond, alsook de verlofdagen en niet enkel de verplichte arbeidsdagen, worden gepland met voornemens en inhouden, die volbracht of gerealiseerd moeten worden.

3. Wanneer dit planningswerk voor een dagconcept alleen niet lukt, helpt het , een therapeut te raadplegen, die door voortdurende impulsen en instructies deze in de toekomst gerichte arbeid ondersteunt.

4. Diegene, die tot depressies neigt, zou zich bewust moeten vertegenwoordigen, dat hij zich niet aan het verleden vastklampt maar de toekomst niettegenstaande moeilijkheden en meerdere gevoelens van hopeloosheid, plant. Vaak is de schaduw in de ziel zo dominerend dat elke voorstelling over een aannemelijke toekomst ondenkbaar lijkt. Toch zou het individu zich echter dagelijks tot doelen moeten richten en herhaaldelijk aan deze werken. Wanneer dit voorbereidingswerk ontbreekt, kunnen zich geen nieuwe levenskrachten ontwikkelen en doelen, die niet voorbereidend gedacht worden, verkrijgen geen reële mogelijkheid tot omzetting.

5. Elke ontwikkeling begint met een reële voorstellingsinhoud. Het individu moet niet dadelijk deze voorstellingsinhoud in de daad omzetten. Hij moet hem echter denken en door herhaling, aannemelijk scheppen. Daardoor bereidt zich na enkele dagen of na een redelijke tijd de wilskracht voor, zodat het doel langzaam door actieve handeling in de omzetting kan komen.

6. Wat is een reële voorstellingsinhoud? Deze vraag zou zich iedere mens moeten stellen, om het even of hij een depressie heeft of niet. Wanneer men zegt dat men graag een partnerrelatie zou hebben maar dat alle relaties zo verschrikkelijk zijn en dat men het daarom opgegeven heeft om een partner te zoeken, drukt men volgens een gedeprimeerde stemming een bestaande schaduwachtige toestand van zijn ziel uit. Men spreekt vanuit kwetsuren en niet vanuit reëel gemaakte voorstellingen. Doordat men nu streeft naar een beeldende voorstelling over een relatie, ze denkt en dit zonder in zijn eigen terneergedrukt- zijn te vervallen, schept men een eerste mogelijke werkelijkheid. Ten slotte moet het individu vrij vaak het beeld van de relatie denken en eventueel zelfs andere personen, die er in slagen relaties te onderhouden, observeren. Door deze voorstellingsactiviteit schept het individu daadwerkelijk de wilsbasis, zodat hij ten slotte zijn kwetsuren leert overstijgen en moedig een nieuw begin aanpakt.

7. Principieel zou het menselijk bewustzijn zich langere tijd met bepaalde doelen moeten bezig houden. Wanneer tegenslagen optreden, die aanleiding geven tot depressies, mag het individu niet direct de ruimte geven aan een passief noodlotsdenken. Een rationele analyse, zonder schuldgevoelens, die men op zichzelf of op derden projecteert, dient men na te streven. Bij depressies kan de genezing goed verlopen, wanneer de rationele krachten groter worden dan de belastende, schuldbeladen, afmattende en vaak moraliserende gevoelens. Een depressie probeert door een negatief gevoel het denken in het perspectief te verlammen.

8. De omgang met schuldgevoelens moet zeer streng gebeuren. Noch anderen mogen moraliserend veroordeeld worden, noch het eigen gedrag mag veroordeeld worden. Het niveau van schuldgevoelens is steeds onproductief. Het weegt zeer zwaar op ieders gemoed. Een strenge vorm van bewustzijn kan reeds gecultiveerd worden, doordat ieder, die in deze gevoelsbindingen gevangen is, noch kwaad spreekt over zichzelf, noch over anderen. Een klagen en jammeren mag in geen geval te lang het spreken gevangen nemen.

9. Er kan zich bijvoorbeeld iemand tegenover zijn medemens uitdrukken als volgt: “Ik voel me zwak en ik denk dat ik door mijn nalatigheid bij anderen veel onheil heb aangericht. Ik voel me slecht en ellendig. Maar ik wil nu niet van deze gedachten uitgaan en deze gevoelens in het midden plaatsen maar ik wil over de mogelijkheden, die in de toekomst wachten, spreken.“ Een zich tijdig oprichten uit de gemoedsbezwarende gevoelens zou het individu voor zijn zelfopvoeding moeten oefenen.

10. De depressie is als een soort levensangst en ze bindt het individu terug aan zijn subjectieve stemmingen, die als schaduwen uit het lichaam omhoogstijgen. Men stelt zich nu niet eenvoudigweg enkel een positief levensbeeld voor, een soort affirmatie, bijvoorbeeld dat men nu gelukkig is. Alhoewel autosuggesties en positieve beelden de ziel beslist kunnen verlevendigen, is het toch gunstiger, wanneer het individu zich een klein doel voorneemt en op dit doel toegaat.⁵⁾ Zo’n doel kan bijvoorbeeld het bereiden van een mooi vormgegeven maaltijd zijn. De inname van voeding. Zou niet opgevat mogen worden in de zin van het nemen van een onvoorbereide, vlug bereide maaltijd voor een snelle bevrediging van de behoeftes. Maar het eten zou moeten beginnen met bewuste voorstellingen over vormgevende elementen van de bereiding. Ten slotte kan hij de zintuigen gemakkelijker naar buiten richten en tot een geringe en toch effectieve afstand van zichzelf en zijn schaduwachtige levensgevoelens komen.

11. De depressie bezit de neiging om het bewustzijn aan het eigen lichaam te binden en in een soort negatieve zelfafmatting te leiden. Soms bieden deze eigen afmattende gevoelens een soort compensatie tegenover de werkelijke opgaven en de vereisten van het leven, die hem te wachten staan. Ze kunnen soms een soort onbewust pseudogenot geven. Men neemt zich dus voor elke dag contacten te zoeken en men gaat bewust enkele keren met de medemensen in gesprek. Voor de ontwikkeling van een relatie met de zintuigen en de gewaarwordingen tot andere mensen is het nodig regelmatig voornemens te maken.

12. Iedere dag zou men bewust de opmerkzaamheid weg van de gewoonte van het gemoed op een bepaald natuurverschijnsel of een zaak moeten richten. De zintuigen hebben het regelmatig en intact contact tot de objecten van de wereld nodig. Om deze reden neemt men zich elke dag één keer voor, dat men een kleine tekstpassage of een fenomeen in de wereld werkelijk bekijkt en dit zelfs in enkele duidelijke woorden kan beschrijven. Het contact van de zintuigen naar buiten brengt mettertijd terugwerkend een licht in het innerlijke van het gemoed.

13. De ogen kunnen volgens de gewoonte langs de wereld glijden of ze kunnen bewust fenomenen gedurende enkele minuten waarnemen en deze nauwkeuriger aftasten. Men vormt zich bijvoorbeeld een aanschouwing van een olijfboom en creëert deze in een voorstelling volgens zijn structuur en verschijning na enkele tijd nog eens. De bewuste opvoeding van de zintuigen tot werkelijk contact en waarnemingsbekwaamheid is een activiteit, die op een eenvoudige manier lichte stimulansen schenkt en de lichaamsgebonden, opstijgende, depressieve schaduw tegenwerkt.

14. Wanneer men zich tot religieuze praktijken, gebeden, meditaties en oefeningen van esoterische aard wendt, dan dient men er onvoorwaardelijk op te letten dat men er in geen geval iets van verwacht. Het gebruikelijke “smeekgebed” kan zelfs zonder verwachting niet over de lippen komen. Wat zijn echter deze verwachtingen? De verwachtingen zijn niets anders dan een geloof, dat een geestelijke of hogere wereld, een aangenomen godheid de mens kan helpen. Welke illusie ligt in deze verwachtingen! Ze worden niet zelden door deze personen opgezocht, die in zichzelf een depressieve aanleg meegebracht hebben. De omgang met een soort religieuze of geestelijke werkelijkheid zou daarom in geen geval verwachtend mogen worden maar zou vooral voor de depressief aangelegde mens een tendentieel meer filosofische, inhoudelijke omgang moeten worden.

15. Bij meditaties sluit men in geen geval te vroeg de ogen. Er kan werkelijk een belasting van de gezondheid ontstaan, wanneer de mensen zich te vroeg van de wereld afwenden en op hun religieuze zoektocht in hun innerlijk leven verzinken. Een zeker uitwijken voor de realiteit van het leven komt in religieuze groeperingen zeer vaak voor en dit maakt het individu voorbeschikt tot een toename van depressieve toestanden. De intensieve uiteenzetting met religie, meditatieve oefeningen, yoga en algemeen esoterische technieken zou met een duidelijk onderzoekswerk, met groeiende filosofische wijdte en met een gezonde zintuiglijke waarneming zowel tot de aardse werkelijkheid alsook tot de uitleg van religieuze begrippen moeten gebeuren. Wanneer men bijvoorbeeld over het begrip “Zelf” spreekt, kan het individu zichzelf enkel in een depressieve stemming brengen wanneer hij de fout begaat de ogen te sluiten en met zijn bewustzijn in zichzelf te verzinken. De wegen van een zelfverwerkelijking moeten met een zeer nauwkeurige en zorgvuldige uiteenzetting van het begrip “Zelf” gepaard gaan en pas wanneer voldoende onderzoeksresultaten over de verschillen tussen een geestelijke werkelijkheid en een aards fenomeen behaald zijn, kan het individu de bedrieglijke valstrik van een te vroege zelfverzinking met verkeerde emotionele stemmingen, die in werkelijkheid van depressieve aard zijn, vermijden. Daarom is het aan te bevelen dat er een voldoende uiteenzetting met geestelijke studie-inhouden op een reële manier gebeurt, vooraleer men zich te vroeg wijdt aan esoterische technieken, het zogenaamde snelle energiewerk in de yoga en allerlei gebeden. Het komt niet zelden voor dat op de esoterische weg personen een soort gevoelvolle of zelfs verlichte eenheid met hun vermeende Zelf ervaren en daarbij niet bemerken dat ze zich enkel met hun innerlijke, op de loer liggende depressie verbonden hebben.

16. Wanneer jonge personen aan levenshopeloosheid, moedeloosheid en depressie lijden, is het gunstig wanneer een volwassen persoon, niet de ouders maar eerder iemand uit een neutrale omgeving, opgezocht wordt en vanuit de jongere een goede verhouding vol vertrouwen tot deze persoon ontstaat. Jonge mensen hebben, onafhankelijk van het ouderlijk huis, enkele personen nodig, die zij als voorbeeld rationeel en op een verstaanbare aantrekkelijke manier kunnen ervaren. Ze kunnen zich dan gemakkelijker tot levensdoelen oprichten.

Zeventien eenvoudige oefeningen en maatregelen tegen depressie

1. Bij een depressie vertonen zich vrijwel regelmatig verteringsproblemen. Wellicht zijn het traumatiserende gebeurtenissen, die onopgelost blijven en beeldend gezien niet verteerd kunnen worden. Daarom is het nodig het spijsverteringsstelsel te stimuleren. Dit gebeurt door een bewuste omgang met alle maaltijden.⁶⁾ 6. Algemene verwijzingen naar oefeningen, geneesmiddelen en voeding bij depressie kan men ook in het volgende boek vinden “Ein Neuer Yogawille und seine therapeutische Anwendung bei Ängsten und Depressionen“, Synthesia-Verlag 2010.

2. Men zou niet teveel maar ook niet te weinig mogen eten. Als de persoon lijdt aan een gebrek aan eetlust, moet hij zich toch opvoeden om bewust te eten en vooral de smaakzin te bevorderen. Goed kauwen en proeven bevordert de enzymprestatie in het gehele spijsverteringsstelsel en de getroffene kan met de tijd psychische problemen ook gemakkelijker verwerken. Zijn veerkracht neemt toe.

3. Het veel voorkomende fenomeen, dat bij depressies het eten als een compensatie dient, wordt ook gemakkelijker door een bewuste omgang met alle maaltijden verbeterd. Men zou noch met haast, noch in een onrust, mogen eten. Een bewust en mooi bereiden van de maaltijd en dit best samen met anderen helpt het individu om het eetgedrag in kwaliteit te verbeteren.

4. Het eten moet in principe heel veel afwisseling bieden. Afwisselend vers en gekookt, verschillende smaken en afwisselend schotels van groenten en granen stimuleren het spijsverteringssysteem. Wanneer daadwerkelijk alcohol gebruikt wordt, dan zou men er zich in ieder geval in moeten oefenen, deze enkel in zeer kleine hoeveelheid te consumeren.

5. Dranken zouden eveneens bewust en langzaam geconsumeerd moeten worden. Het proeven neemt telkens een sleutelrol in. Zelfs zuiver water moet op gebied van kwaliteit bewust de smaakzenuwen fijngevoelig verlevendigen.

6. Een verdere vorm van stimulatie van belangrijke krachtpotentialen ligt in het gebruik van koud water. In de regel is één van de vele oorzaken, die een depressie begeleidt, een te sterke levensbehoeftige binding aan genot en sympathie, met een gelijktijdige sterke onverdraagzaamheid tegenover ongemakken en antipathieën. Het toepassen van koude baden, bijvoorbeeld een zich onderdompelen in een koud bad vroeg in de ochtend, stelt een niet geheel onbelangrijke uitdaging aan de mens. Het voornemen om zich in een koud bad onder te dompelen wordt meestal niet met plezier uitgevoerd.

7. Elke toepassingsvorm van koude baden gebeurt therapeutisch gezien met een bewust waarnemen van het koude. Wanneer de cliënt in het koude water gaat, moet hij voor deze enkele seconden de periferie in de zin van een koude- pijn bemerken. Doordat de toepassing tegenover het koude bewust beleefd wordt en de waarneming indringend en wakker gebeurt, zonder te spartelen en zonder zich tegen het moment van het element van de prikkel te verzetten, richt het bewustzijn zich tegenover het lichaam op. Nadien voelt de cliënt zich veel opgewekter en bemerkt een toenemende tegenreactie van warmte.

8. Bij een depressie zijn er bijna altijd moeilijkheden met het oprichten. Verder bestaan veelvuldige stuwingsverschijningen in bepaalde delen van het lichaam en in de lymfestroom. Eenvoudige oefeningen kunnen heel goed de tendenzen van het ontbrekend opgericht-zijn en de stuwingen in het weefsel tegengaan.

9. Men brengt bijvoorbeeld in de hielzithouding de armen boven het hoofd en kijkt omhoog naar de handen. De inspanning om deze houding gedurende twee tot drie minuten zonder onderbreking uit te voeren, geeft na verloop van tijd een betere spankracht in het gehele rompgebied. Wanneer de beoefenaar nu de huid en de periferie ontspannen kan laten – dit is een bijkomende activiteit van het bewustzijn – en de rug doelgerichter en geconcentreerder in de oprichting brengt leidt deze oefening tot een eerste zacht gevoel van bevrijd-zijn van zwaartegevoelens.

10. Een gebied, dat bij depressies bijna altijd ingesnoerd is, is dit rond de sleutelbeenderen, de schouders en de nek. Oefeningen, die deze gebieden bevrijden, zoals bijvoorbeeld een wijde beweging van de armen naar de zijde met een lichte tendens van het oprichten en het optillen van het bovenste deel van het borstbeen, geven de beoefenaar een gevoel van het zich-openen voor de omgeving. Meestal wordt het om de hals en het bovenste deel van de borstkas lichter.

11. Diegene, die door depressie gekweld wordt, oefent zich het best met verschillende oefeningen in het oprichten en optillen van de borstkas. Wanneer hij gedurende enkele ademhalingen goed en licht doorademt, gaat hij stuwingen, die zich in het organisme door de depressieve gevoelens vertonen, tegen. Zowel al zittend alsook al staand kunnen oefeningen met deze verheffende gevoelens uitgevoerd worden.

12. Het is gunstig wanneer diegene, die de oefeningen op een lichte manier uitvoert, op een indeling in het lichaam let. Het hoofd moet opgeheven worden en de nek en de schouders moeten ontspannen blijven. Het midden van de wervelkolom moet zich centreren en oprichten. Wat het staan of zitten betreft heeft de beoefenaar echter een rustige basis nodig. Door een waarneming van deze drie verschillende delen ontwikkelt er zich een betere openheid en bereidheid tot contact naar buiten toe. Men laat steeds de ogen open want deze werken vormgevend aan de oefening mee maar men mag de ogen niet doelloos laten ronddwalen.

13. In een depressie wordt de getroffene in het lichaam ingesnoerd en hij bemerkt voortdurend een tegenzin om in een natuurlijk contact met de omgeving of met anderen te komen. Doordat de beoefenaar nu op de ademhaling let en deze eventueel met lichte armbewegingen wijd maakt, wijd zodat ook de flanken terug in het doorademen komen, ontstaat gemakkelijker een relatie naar buiten toe en het zelfvertrouwen kan toenemen. Een open en bewust gekozen wijd ademen, vrij van dwang, brengt verder een harmonisering van de bloeddruk teweeg en versterkt meerdere verzwakkende levenskrachten.

14. Een van de meest uitstekende oefeningen, die tegen depressies bestaan, is de hoofdstand. Deze is echter voor veel personen zeer moeilijk. Doordat echter diegene, die aan depressies lijdt, een oefening nauwkeurig aanleert en ze tot en met een eerste zinvol resultaat leidt, werkt hij reeds door deze activiteit vormgevend op zijn lichaam. Doordat het lichaam meer tot een vorm geleid wordt, wijken menige aanvallen van het depressief-zijn , die aan een verdwijnen van de vorm herinneren, terug. Principieel is er voor de genezing van de depressie een beleven van de vorm nodig.

15. Het is voor het depressieve gemoed een grote hulp, wanneer het bewustzijn tot de concrete zintuiglijke waarneming van een vorm opgevoed wordt. Depressieve gevoelens binden al te zeer de mens aan het lichaam en laten hem vlugger in dromerige, erg vervagende zintuiglijke processen geraken. Doordat het individu oefent, om zijn ogen op een object te richten en het concreet in de vorm te vatten, stabiliseert hij zijn psyche en versterkt op eenvoudige manier zijn gehele houding. Daarom let men er op of men de ogen in het lichaam gevangen houdt of indien men ze daadwerkelijk tot aan de objecten van de wereld overbrengt en deze ook concreet waarneemt.⁸⁾ De beoefenaar kan bijvoorbeeld naar een bergketen kijken, in werkelijkheid of op een afbeelding, en met zijn zintuigen de contouren en de ruimtelijk-plastische uitbreiding van de toppen, bergkammen, flanken en pijlers waarnemen. Hij ontwikkelt daarbij een blik en een zin voor vormen en kan dit versterken wanneer hij in een kleine tekening de zintuiglijke indrukken weergeeft.